Γιατί μας ενδιαφέρει η Βιοηθική;

 Η βιοηθική είναι ένας νέος κλάδος, ο οποίος δημιουργήθηκε εξαιτίας της ραγδαίας βιοτεχνολογικής ανάπτυξης στους τομείς της ιατρικής, της βιολογίας και της βιοιατρικής. Ο ορισμός της βιοηθικής πηγάζει από τις ελληνικές λέξεις «βίος» και «ηθική», και έχει ως σημείο εκκίνησής της τον Van Rensselaer Potterο οποίος θεωρείται ο πατέρας της βιοηθικής με την αναφορά της λέξης για πρώτη φορά στο βιβλίο του το 1971 «Bioethics: A Bridge to the future».

Η βιοηθική ως κλάδος της ηθικής φιλοσοφίας και πιο συγκεκριμένα της εφαρμοσμένης ηθικής αποτελεί απόρροια της επαναστροφής του ενδιαφέροντος των φιλοσόφων προς παρόμοια πρακτικά ηθικά διλήμματα τα οποία επιτάσσουν την εφαρμογή ηθικού φιλοσοφικού λόγου. Με επίκεντρο κυρίως πρακτικά ζητήματα που εγείρουν οι νέες επιστημονικές εξελίξεις και δεδομένα γύρω από τις επιστήμες της ζωής (βιολογία, ιατρική) πραγματεύεται θέματα όπως οι ηθικές επιπτώσεις των συνεχώς εξελισσόμενων τεχνικών γύρω από την ανθρώπινη αναπαραγωγή (με την in vitro γονιμοποίηση, τις τράπεζες σπέρματος, την χειραγώγηση του γονιδιώματος και την κλωνοποίηση).

Η βιοηθική έχει αποκτήσει στις μέρες μας διεθνή χαρακτήρα. Από το 1997, υπάρχει Διεθνής Ένωση της Βιοηθικής, της οποίας ιδρυτές ήταν αυστραλοί επιστήμονες της βιοηθικής με πρώτο πρόεδρο τον Peter Singer. Το Συμβούλιο για τους Διεθνείς Οργανισμούς των Ιατρικών Επιστημών (CIOMS), που συνδέεται με την Παγκόσμια Οργάνωση Υγείας και την UNESCO, έχει επιδείξει το ενδιαφέρον του για τη βιοηθική εδώ και δεκαετίες, και συχνά εκδίδει διεθνείς κατευθυντήριες γραμμές για πολλά σχετικά θέματα, συμπεριλαμβανομένων της μεταμόσχευσης, του καθορισμό του θανάτου, και της ανθρώπινης έρευνας. Από το 1985, το Συμβούλιο της Ευρώπης έχει ορίσει μια επιτροπή εμπειρογνωμόνων για ζητήματα βιοηθικής. Η UNESCO επίσης διαμόρφωσε μια διεθνή επιτροπή βιοηθικής το 1993. Και η Ευρωπαϊκή Κοινότητα γενικότερα μέσα από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, έχει διαμορφώσει μια πολιτική βιοηθικής που εντός των άλλων ενισχύει με χορηγίες την ίδρυση επιστημονικών προγραμμάτων στην βιοηθική. Κέντρα και ιδρύματα βιοηθικής υπάρχουν παγκοσμίως, χαρακτηριστικό είναι ότι σχετικός κατάλογος της UNESCO το 1994 απαριθμεί 498 τέτοια κέντρα χωρίς να περιλαμβάνει καν τις Ηνωμένες Πολιτείες.

Τα θέματα που εξετάζει η Βιοηθική είναι εξαιρετικά σοβαρά και θα πρέπει να αντιμετωπίζονται σε διακρατικό επίπεδο, ώστε να μην αποτελέσουν παίγνιο στα χέρια ανεύθυνων και άσχετων με το αντικείμενο ομάδων ούτε, πολύ περισσότερο, αντικείμενο εκμετάλλευσης. Τα κράτη-μέλη του Συμβουλίου της Ευρώπης συνέταξαν στο Οβιέδο (Oviedo) το 1997 τη Σύμβαση για την Προστασία των Δικαιωμάτων και της Αξιοπρέπειας του Ανθρώπινου Όντος σε σχέση με τις εφαρμογές της Βιολογίας και της Ιατρικής. Η Σύμβαση επεκτάθηκε στο Παρίσι το 1998 με άρθρα που αφορούν στην κλωνοποίηση. Ενδεικτικά παρατίθενται τα πιο σημαντικά άρθρα που σχετίζονται με τη διασφάλιση βασικών ανθρώπινων δικαιωμάτων. «Απαγορεύεται οποιαδήποτε παρεμβολή με σκοπό τη δημιουργία ανθρώπινου όντος γενετικά όμοιου με άλλο ανθρώπινο ον, ζωντανού ή νεκρού», Άρθρο 1. «Κάθε άτομο έχει δικαίωμα να γνωρίζει οποιαδήποτε πληροφορία αφορά την υγεία του», Άρθρο 10. «Απαγορεύεται κάθε είδους διάκριση εναντίον ατόμου με βάση κληρονομικά του χαρακτηριστικά», Άρθρο 11.

Η UNESCO έχει, επίσης, διατυπώσει αντίστοιχες διατάξεις όπως η Διακήρυξη για το Ανθρώπινο Γονιδίωμα και τα Ανθρώπινα δικαιώματα σύμφωνα με το άρθρο 10 της οποίας «Καμία έρευνα δε μπορεί να υπερισχύσει των θεμελιωδών ελευθεριών και της αξιοπρέπειας του ατόμου».

Συνοψίζοντας λοιπόν οι βασικές αρχές της Βιοηθικής είναι:

Σεβασμός της Αυτονομίας (respectofautonomy)

Μη βλάβη συνανθρώπου (Non-maleficence)

Ευεργεσία (Benefince)

Δικαιοσύνη (Justice).

Στην Ελλάδα το επίσημο γνωμοδοτικό όργανο σε θέματα βιοηθικής είναι η Εθνική Επιτροπή Βιοηθικής, η οποία έχει συσταθεί με νόμο  από το 1998. Η Επιτροπή έχει αποκλειστικά συμβουλευτικό χαρακτήρα προς κάθε όργανο ή φορέα της Πολιτείας, είτε με δική της πρωτοβουλία είτε όταν της ζητηθεί. Κεντρικό της μέλημα αποτελεί η ενίσχυση του διαλόγου και του δεσμού μεταξύ των βιολογικών και τεχνολογικών εφαρμογών με τις κοινωνικές και ηθικές αξίες που διέπουν την κοινωνία και τη νομοθεσία. Η Επιτροπή εκπονεί και δημοσιεύει γνώμες (με τις συνοδευτικές Εκθέσεις τους)  για καίρια θέματα βιοηθικής, όπως: Κλωνοποίηση, κλινικές μελέτες, βλαστοκύτταρα, μεταμοσχεύσεις, πειραματόζωα κλπ., μετά από επεξεργασία στα πλαίσια των συνεδριάσεών της. Επιπλέον κάθε χρόνο η Επιτροπή συντάσσει και δημοσιεύει Ετήσια Έκθεση με το έργο και τις δραστηριότητές της για το περασμένο έτος. Τόσο οι Γνώμες με τις συνοδευτικές εκθέσεις όσο και οι Ετήσιες εκθέσεις της δημοσιεύονται στην ιστοσελίδα της. Η Επιτροπή θεωρώντας πολύ σημαντική την επικοινωνία με το ευρύ κοινό εκδίδει διαδικτυακά κάθε μήνα την ενημερωτική της ανάρτηση, η οποία αποστέλλεται ηλεκτρονικά σε μία τακτικά ενημερωμένη λίστα παραληπτών. Στα πλαίσια του εκπαιδευτικού της ρόλου η Επιτροπή- ήδη από το 2011- διοργανώνει ενημερωτικές επισκέψεις σε σχολεία της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης. Τέλος, το 2013 η Επιτροπή εγκαινίασε την έναρξη του πρώτου κύκλου εκπαιδευτικών σεμιναρίων (Ιανουάριος – Ιούνιος 2013) καλύπτοντας μία ευρεία θεματική βιοηθικής προσελκύοντας μεγάλο ενδιαφέρον, ενώ συνεχίζει με τον δεύτερο κύκλο για το 2014.

Κατά τον εικοστό-πρώτο αιώνα ο άνθρωπος βρίσκει πια τον εαυτό του δέσμιο της εξέλιξης του. Υποχρεωμένος από την μια να ακολουθεί το δρόμο της τεχνολογικής εξέλιξης που ο ίδιος χάραξε, αδυνατεί από την άλλη να τεκμηριώσει με απόλυτη ηθική βεβαιότητα την ορθότητα των επιλογών του σε μια σειρά από καίρια και αποφασιστικής για το μέλλον σημασίας προβλήματα. Αυτή καθαυτή η εξέλιξη της επιστήμης και της τεχνολογίας μας φέρουν σήμερα αντιμέτωπους με τα βασανιστικά ερωτήματα που καλούμαστε να απαντήσουμε γύρω από μια σειρά από θέματα ηθικού περιεχομένου. Στο σημείο αυτό έρχεται η βιοηθική ως σύγχρονος επιστημονικός κλάδος να μας εφοδιάσει με τα απαραίτητα εργαλεία για την αποφυγή οποιουδήποτε σκοπέλου ηθικής κρίσης.

Δημήτριος Χ. Λάζαρης

Διδάκτωρ Φυσιολογίας

Βιολόγος – Ιχθυολόγος

e–mail: dlazaris@yahoo.com